Hačkari
(jerm. խաչքար, u bukvalnom prevodu „krst u kamenu“), kamene
ploče sa uklesanim krstom (iz
kojih izranjaju krila, vinova loza, isprepletene i stilizovane grane drveta
života, bogate arabeske), karakteristične su za jermensku hrišćansku umetnost
(neodoljivo podsećaju na stećke i nadgrobne spomenike sa kapama koji se nalaze na
Rajačkom groblju, u neposrednoj blizini Negotina, a datuju se u XVII-XVIII v.).
Hačkari su se obično podizali u blizini manastira i crkava, kao zasebne kamene ploče,
nadgorbni spomenici, a često i kao deo fasade (odnosno enterijera crkve/manastira).
Klešu
se obično u bazaltnim stenama koje su veoma otporne. Najčešći motivi su krstovi
na pozadinama u obliku rozeta ili sunčanih diskova, ukrašeni raznim floralnim i
apstraktnim motivima. Ređe se na hačkarima nalaze prikazi iz Biblije, Isusovo
raspeće ili likovi svetitelja. Iako su svi dizajnirani po istom obrascu, svaki hačkar
je individualan i poseban. Do danas je na teritoriji Jermenije otkriveno oko
40.000 ovih kamenih spomenika. Obično su podizani kao zavetni spomenici u znak zahvalnosti
Bogu zbog nekih važnih događaja. Od novembra 2010. uvršćeni su na UNESKO-u listu
nematerijalne svetkske kulturne baštine.
Na celoj
Jermenskoj visoravni još od antičkih vremena postojala je tradicija podizanja kamenih
ploča na važnim mestima – višapi[1]
- koji su predstavljali mitološka bića, a bili su ukrašeni raznim simbolima. U helenskom
periodu (posebno za vreme vladavine dinastije Artašesida) već je postojala razvijena
tehnologija za podizanje ovakvih kamenih spomenika. Osnovu je činio masivni kameni
blok sa isklesanim udubljenjem u sredini u koje su se uspravljali vertikalni kameni
stupovi sa već isklesanim detaljima (jedan takav nalazi se ispred Matosavank crkve, na obali reke
Bldan, u Nacionalnom parku Dilidžan). Tako postavljeni, podsećaju na menhire,
megalitske kamene blokove, uspravno pobodene u zemlju, koji su slobodno stajali
u prostoru, bez osnove.
Već u
prvim godinama po usvajanju hrišćanske vere ovakvi kameni spomenici sa hrišćanskim
simbolima služili su kao svedoci širenja hrišćanske vere. Pored simbola krsta i
Hristovog raspeća, česti motivi na hačkarima iz srednjeg veka odnose se na život
Grigorija Prosvetitelja, proroka Danila u lavljoj pećini i druge biblijske prizore.
Takvi spomenici su rasprostranjeni po celoj teritoriji istorijske Jermenije, najstariji
datiraju iz perioda V-VII veka. Prvi hačkari u današnjem obliku pojavljuju se
tokom IX v. kada se Jermenija oslobodila arapske dominacije, i kada je došlo do
nacionalnog buđenja i obnove. Svoj vrhunac hačkarska umetnost dostigla je u
periodu od XII do XIV veka, nakon kojeg je usledilo razdoblje mongolske vladavine
tokom koje je ovakav vid umetničkog i verskog izražavanja bio zabranjen. Tradicija
je obnovljena tokom XVI i XVII veka, ali nikada više u prethodnim razmerama.
Najreprezentativniji
primeri su: hačkar u manastiru Gegard, isklesan 1213, hačkar sv. Spasitelja u manastiru
Ahpat iz 1273, hačkar iz manastira Gošavank iz 1291. godine. Veliki broj hačkara
danas se čuva u odajama Istorijskog muzeja Jermenije u Jerevanu i u kompleksu Ečmijadzinskog
manastira[2]
Najveća koncentracija hačkara na otvorenom, njih oko 900, različitih oblika i starosti,
nalazi se na starom groblju kod naselja Noratus, na zapadnim obalama jezera Sevan.
Malo
je poznato da je u Gradskom parku u Zemunu, ispred crkve sv. Arhangela Mihaila
i Gavrila postavljen hačkar u znak zahvalnosti za pomoć koju je Jermenija dobila od Jugoslavije nakon zemljotresa
u Jerevanu decembra 1988. godine. U Novom Sadu, na mestu porušene jermenske crkve
(sagrađena 1762, a srušena 1963, prilikom izgradnje Bulevara Mihajla Pupina) nalazi
se savremeni hačkar koji podseća na postojanje Jermena u ovom gradu. Izrađen je
u stilu Amenaprkič („sv. Spasitelj“) sa predstavom Hristovog raspeća.[3]
Prevela i napisala
Tamara Lujak
Izvori:
[1] Višapakar, poznat i
kao višap kamen, višap stela,
„zmijin kamen“, „zmajev kamen“, ili jednostavno višap. Za karakteristične menhire
koji imaju oblik cigare sa ribljom ili zmijskom glavom, veruje se da predstavljaju
višape, mistična stvorenja. Pojedini autori smatraju da višapi upućuju na mesto
bogato vodom (poput akvaglifa, pronađenih u Nevadi i severnoj Arizoni, koje karakteriše
urezana linija sa krugom i tačkom). Reč višap je iranskog porekla - njena etimologija
je sporna: ili znači otrovno vodeno stvorenje ili stvorenje ogromne veličine.
[2] Ečmijadzinski manastir najstariji je
manastir u zemlji, smešten u istoimenom gradu. Podignut je 301-303. godine kad je
Jermenija primila hrišćanstvo.
[3] Amenaprkič je poseban tip hačkara, na
kojem je, na krstu, predstavljeno Isusovo raspeće. Otkriveno je samo nekoliko ovakvih
primera i svi se datiraju pred kraj XIII v.