Jermenija, Ermenija ili Armenija, na jermenskom jeziku naziva se Hajastan (Հայաստան), što znači „Hajkova zemlja“ (po Hajku, Nojevom praunuku). Termin se prvi put spominje u staropersijskim Behistunskim natpisima[1] iz 515. p.n.e, kao Armina. Pod ovim terminom pored Republike Jermenije podrazumevaju se i istorijske jermenske teritorije koje se danas nalaze u sastavu susednih država: Arcah,[2] dolina reke Araks i područje oko jezera Van u Turskoj.
Smeštena na Kavkazu, Jermenija se na
zapadu graniči s Turskom, na severu s Gruzijom, na istoku s Azerbajdžanom i
samoproglašenom Nagornokarabaškom Republikom, na jugu s Iranom i
azerbajdžanskom enklavom Nahčivan.
Reljef je uglavnom planinski,
ispresecan bogatim i brzim rekama i retkim šumama. Planinski lanci zauzimaju
47% površine zemlje, a visoravni više od 33% teritorije. Sa visoravni se uzdižu
niže planine i ugašeni vulkani, među kojima se nalazi i najviša planina —
Aragac, visoka 4.095 m.
Uprkos činjenici da se Jermenija
nalazi na suptropskim širinama, suptropska klima je zastupljena samo na
krajnjem jugu zemlje, u okolini grada Megrija, gde se proizvodi karakteristično
južno voće - limun, narandže, masline itd. U ostatku zemlje klima varira od
planinske do kontinentalne.
Dominantna religija drevne Jermenije
(i uopšte celog područja Bliskog istoka) bio je zoroastrizam ili mazdaizam,
religija zasnovana na učenjima svetog proroka Zaratustre. Međutim, hrišćanstvo
je veoma rano počelo da se širi zemljom. Već je kralj Tiridat III Veliki
(238-314) proglasio 301. godine hrišćanstvo službenom religijom. Tako je
Jermenija postala prva hrišćanska država na svetu. Prema verovanju, apostolsku
crkvu osnovali su Isusovi apostoli sv. Juda Tadej i sv. Bartolomej koji su
propovedali hrišćanstvo u Armeniji između 40. i 60. godine.
U etnički sastav zemlje ulaze Rusi,
koji pripadaju Ruskoj pravoslavnoj crkvi, Jezidi[3] koji
pripadaju zoroastrizmu, i Kurdi koji pripadaju islamu. Jevrejska zajednica
broji ispod hiljadu pripadnika. Službeni jezik u zemlji pripada grupi
indoevropskih jezika i ima dosta elemenata preuzetih iz grčkog i persijskog.
Jezik ima vlastiti alfabet koji je sastavio monah Mesrop Maštoc u periodu
između 405. i 406. godine i od tada se koristi u gotovo istovetnom obliku. Ruski
jezik je veoma raširen i može se smatrati drugim službenim jezikom.
U bronzanom dobu na području Velike
Jermenije postojalo je nekoliko razvijenih civilizacija: Mitansko kraljevstvo[4] i
Hetitsko i Hajasa-Azi[5] carstvo
(1500—1200. p.n.e.). Između XII i IX v.p.n.e. na području Jermenske visoravni,
u blizini jezera Van svoje države imali su Nairi[6] i
Urartu.[7] Kraljevina
Jermenija formirana je oko 600. p.n.e. pod dinastijom Orontida. Država je
dostigla vrhunac u periodu između 95. i 66. p.n.e. pod vladavinom kralja
Tigrana Velikog, i u tom periodu bila je jedna od najmoćnijih sila u regionu.
Godine 428. potpala je pod vlast dinastije Sasanida i uključena u Jermenski
marzpanat,[8] da
bi 451. godine dobila autonomiju i slobodu veroispovesti u okviru persijske
države.
Tokom XVI v. Jermenija je bila
podeljena između Osmanskog carstva i safavidske Persije.[9] Nakon
Rusko-turskog rata (1828-29), Istočna Jermenija potpala je pod vlast carske
Rusije. Krajem XIX v. u doba opštih evropskih nacionalnih buđenja turske snage
počele su da vrše prva etnička čišćenja Jermena, a to će trajati sve do 1923. godine.
Najgore razdoblje dolazi u I svetskom ratu, kada su, zbog straha da će
pravoslavni Jermeni pomoći carskoj Rusiji, turske snage izvršile pokolje
poznate kao Jermenski genocid, u kojima je život izgubio više od milion ljudi.
Kralj Argišti I od Urartua podigao
je 782. p.n.e. utvrđenje Erebuni, na zapadnim obroncima planine Ararat, na
mestu današnjeg Jerevana, kako bi služio kao stražarsko utvrđenje protiv
varvarskih napada sa severnog Kavkaza. Od tada je mesto bilo od strateškog
značaja kao raskrsnica karavanskih puteva između Evrope i Indije. Naziv Jerevan
dobio je još u VII v.n.e, kada je bio glavni grad Jermenije pod persijskom
vlašću.
Nakon pada kraljevstva Urartu 590.
g.p.n.e, Erebuni potpada pod vlast Međana.[10] Kako
su, međutim, oni sami potpali pod vlast Persijanaca 550. g.p.n.e, tako Erebuni
postaje deo Ahamenidskog carstva. Početkom IV v.p.n.e. osnovano je Jermensko
kraljevstvo, koje doživljava ekspanziju početkom II v.p.n.e. Početkom XVI
v.n.e. Erebuni potpada pod vlast persijske dinastije Safavida, a početkom XVII
v. osvajaju ga Osmanlije. Godine 1827. zauzima ga Rusija, a 1920. postaje
prestonica novoformirane Jermenske Republike, jedne od petnaest republika
Sovjetskog Saveza. S raspadom SSSR-a Jerevan je 1991. godine postao glavni grad
nezavisne Republike Jermenije.
Tamara Lujak
[1] Behistunski natpisi (poznati i kao
Bisitun ili Bisutun, staropers. Bagastana: „Božje mesto ili zemlja“) antički su
višejezični natpisi koji se nalaze na planini Behistun u provinciji Kermanšah u
blizini grada Kermanšah u zapadnom Iranu. Datuju se u VI v.p.n.e, u doba
vladavine Darija Velikog, vladara Persijskog carstva. Natpisi obuhvataju
tekstove pisane klinastim pismom na tri jezika: persijskom, elamskom (drevni
Elam bio je smešten na Z-JZ Irana i u južnom Iraku) i vavilonskom. U doba
otkrića, Behistunski natpisi su za klinasto pismo imali jednak značaj kao i
Kamen iz Rozete za egipatske hijeroglife; radilo se o dokumentu pomoću kojeg je
bilo moguće dešifrovati drevno i zaboravljeno pismo.
[2] Deveta pokrajina Jermenskog
kraljevstva, do 387. godine kada je podeljena između Persije i Rimskog carstva.
Persijski deo pripojen je vazalnoj državi Kavkaskoj Albaniji. Oblast u današnje
vreme pokriva teritoriju samoproglašene Nagornokarabaške Republike i njene
okoline.
[3] Jezidi su etnokonfesionalna grupa
Kurda. Žive u Iraku, Siriji, Jermeniji, Gruziji, Iranu i Turskoj. Ukupno ih ima
oko 700.000 i govore kurdskim jezikom. Jezidizam se smatra posebnom
monoteističkom religijom, a u njihovom verskom učenju mešaju se elementi
mazdeizma - zoroastrizma, hrišćanstva, judaizma i islama. Imaju dve svete
knjige: „Knjigu otkrovenja“ i „Crnu knjigu“. Jezide nazivaju i Đavolji
poštovaoci, jer je centralna figura njihove religije Malak Tavus, koji se
izjednačava sa Šejtanom odnosno Satanom.
[4] Mitani je huritsko kraljevstvo u
severnoj Mesopotamiji. Oko 1500. p.n.e. bilo je na vrhuncu moći. Obuhvatalo je
područje današnje jugozapadne Turske, severne Sirije i severnog Iraka (grubo
odgovara Kurdistanu) sa glavnim gradom Vašukani u današnjoj severnoj Siriji.
[5] Hajasa-Azi ili Azi-Hajasa,
konfederacija između kraljevstva Hajasa, smeštenog južno od Trabzona i Azi,
države smeštene severno od Eufrata i južno od Hajase. Teritorija Hajase je
prema nekim izvorima mesto gde se začela buduća jermenska nacija.
[6] Nairi, proto-jermensko pleme koje
je naseljavalo Jermensku visoravan, teritoriju današnjih oblasti Van i Hakari u
Turskoj. Njihova država je u X v. pripojena Urartuu.
[7] Urartu je antička kraljevina u
Jermeniji. Nalazila se na planinskoj visoravni između Male Azije, Mesopotamije
i Kavkaza (kasnije poznatoj kao Jermenska visoravan). Smeštena je oko jezera
Van u današnjoj istočnoj Turskoj. Kraljevina je postojala od oko 860. p.n.e. do
565. p.n.e. Ime odgovara biblijskom imenu Ararat.
[8] Marzpan (pers. „čuvar granice“),
vojni zapovednik koji upravlja graničnim oblastima zemlje. Marzpanatski period
odnosi se na period u jermenskoj istoriji nakon pada dinastije Aršakuni 428.
g., kada marzpani, koje su imenovali sasanidski (persijski) kraljevi,
upravljaju istočnim delom Jermenije, poznatijom pod nazivom persijska
Jermenija.
[9] Safavidska dinastija, persijska
dinastija koja je vladala Persijskim carstvom u islamskoj eri, od 1501. do
1736. Carstvo se protezalo kroz Azerbejdžan, Jermeniju, Gruziju, istočni Irak,
Avganistan, Pakistan, Turkmenistan, Uzbekistan, Tadžikistan, Rusiju, istočnu
Tursku i istočnu obalu Arabijskog poluostrva. Dinastija Safavida bila je
kurdsko-azerskog porekla. Osnivač dinastije bio je Ismail I.
[10] Međani, narod indoevropskog porekla
koji je u starom veku naseljavao zapadni deo Iranske visije, takozvanu Mediju.
U VIII i VII v.p.n.e. bili su pod vlašću Asirije. Njene vlasti oslobodili su se
605. g.p.n.e. i pod kraljem Kijaksorom osnovali svoju državu. Oko 550. g.p.n.e.
pali su pod vlast Persijanaca pod vođstvom Kira Velikog.